Παναγία Σουμελά

Ο ακριβής χρόνος ίδρυσης της μονής της Παναγίας Σουμελά δεν είναι γνωστός.

Κατά μία άποψη, που συνοδεύεται και από στοιχεία παράδοσης, η μονή ιδρύθηκε τα τέλη του 4ου αιώνα στο όρος Μελά της Τραπεζούντας. Ιδρυτές θεωρούνται δύο καλόγεροι από την Αθήνα, ο Βαρνάβας και ο Σωφρόνιος, που πήγαν στον Πόντο παρακινημένοι από ένα όνειρο που είδαν.

Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα που τοποθέτησαν στη μονή οι δύο καλόγεροι ήταν ζωγραφισμένη από τον ευαγγελιστή Λουκά και βρισκόταν προηγουμένως στην Αθήνα, εξού και η αρχική της ονομασία, Παναγία Αθηνιώτισσα.

Η μονή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο τόσο στην ανάπτυξη του πολιτισμού και των γραμμάτων στον Πόντο όσο και σε κοινωνική προσφορά και περίθαλψη των Ποντίων κατά τα δύσκολα χρόνια των τουρκικών διώξεων.

Μετά το 1923 και το διωγμό των Ελλήνων από την περιοχή, οι Τούρκοι πήραν τα χειρόγραφα και τα ιερά κειμήλια της μονής. Για ένα διάστημα η μονή έγινε καταφύγιο λαθρεμπόρων, τα δε ξύλινα τμήματά της πυρπολήθηκαν το 1930.

Από τα κειμήλια του μοναστηριού τελικά σώθηκαν τρία που θεωρούνται τα πιο σπουδαία: η περίφημη εικόνα της Παναγίας, ο σταυρός που δώρησε στη μονή ο αυτοκράτορας Μανουήλ Γ΄ (1390-1417) και το ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου. Τα είχαν κρύψει σε παρακείμενη της μονής περιοχή οι καλόγεροι μετά την αναχώρησή τους το 1924. Το 1931 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με γράμμα του προς τον Ισμέτ Ινονού, πρωθυπουργό τότε της Τουρκίας, πέτυχε να δοθεί άδεια στον ιερομόναχο Αμβρόσιο Σουμελιώτη να πάει στη μονή, να βρει τα κειμήλια και να τα φέρει στο Βυζαντινό Μουσείο.

Το 1951 οι Πόντιοι μετέφεραν την εικόνα της Παναγίας Σουμελά από το Βυζαντινό Μουσείο στο νέο μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά που ανιστορήθηκε στις πλαγιές του Βερμίου.